"Qatsi" trilogiyası - Godfrey Reggio

Godfrey Reggionun rejissoru olduğu “Qatsi” trilogiyası tamaşaçının diqqətini sənədli filmə çəkən ekran işlərindən biridir. Qatsi trilogiyası ilə yanaşı bir çox sənədli filmlər var ki, tamaşaçının bu tip filmlərə marağını yönəltməyinə səbəb olmuşdur. Ken Burnsun arxiv materiallara əsaslanan videolar və reportajlarla etnik və tarixi məsələləri qabardan sənədli filmləri və eləcə də Errol Morrisin araşdırmaçı jurnalistikada yeni bir qapı açan “The Thin Blue Line” kimi filmlərinin yanında Godfrey Reggionun lentə aldığı “Qatsi” trilogiyası da mühüm yer tutur. Gənclik illərində keşiş həyatı və sonradan işlədiyi media orqanında kütlə mediası anlayışı Reggionun işlərinə öz təsirini göstərib. Bu mənada filmlərində dərin fikirlərə yönələn xüsusiyyətlər gözə çarpır. 1970-ci illərdə işlədiyi media orqanında onun diqqətini hərəkətli kadrların (obrazların) çəkməsi onu bu sahəyə yönəlməsi üçün münbit şərait yaradır.

Godfrey Reggio

Reggio 1982-ci ildə trilogiyanın ilk işi olan “Koyaanisqatsi” filminə Francis Ford Coppolanın produksiya dəstəyi ilə ekran həyatı verə bilmişdir. Trilogiyanın sonrakı filmi isə Coppola və George Lucasın produksiya dəstəyi ilə çəkmiş olduğu 1988-ci il istehsalı “Powaqqatsi” filmidir. Trilogiyanın sonuncu filmi isə 2002-ci ildə Steven Soderbergin produksiyası ilə ekranlaşdırdığı “Naqoyqatsi” olur. Reggionun müsahibələrində dediyinə görə isə onun əsas təsir qaynağı Luis Bunuelin 1950-ci ildə lentə aldığı “Los Olvidados” filmi olmuşdur.

Reggionun bu trilogiyası bir çox yöndən Dziga Vertovun lentə aldığı “The Man with the Movie Camera” adlı film ilə oxşardır. Vertovun bu filmi də dramatikliyə və teatrallığa söykənməyən bir ekran işidir. Trilogiyanın təsiri bir çox yeni nəsil rejissorların da işlərində özünü göstərmişdir. Bu filmlər haqda kino tənqidçilər “minimal kino” estetikasına sahib olduğunu demişdilər. Çəkiliş tərzi, səhnə və kadrlar arasında yaratdığı ardıcıllığı ilə tamaşaçılarda yeni bir baxış bucağı yaratmaqla yanaşı, modern həyata dair alternativ fikir təqdim edir. Bu trilogiya da “rejissor filosofdur, filmlər də mümkün qədər fəlsəfi fikir irəli sürməlidir” düşüncəsini qabardan ən əsas ekran işlərindəndir.

Koyaanisqatsi  (1982)

Bu ekran işi fərdin mövqeyi, cəmiyyətin quruluşu ilə əlaqədar olan mövzuda film deyil. Filmin mesajları və mövzusu çox da aydın deyil. Filmin əvvəlində ekranda görünən tarixi gücə malik divar rəsmlərindən aydın olduğu kimi film modern dünya ilə arxaik dünya arsında körpü yaratmaq niyyətindədir. Tərkibində kooyanisqatsi sözünün olduğu musiqi filmin fonuna hakimdir. Bu musiqinin fonunda ekranda axıb gedən kadrları tamaşaçı acgözlüklə seyr edir. Filmin açılış səhnəsindən Amerika səhralarından kadrlar ekranda görünür.  Sonra polad, alov görüntüləri və bir kosmik gəminin olduğu görüntü ekranda peyda olur. Geniş və açıq sahə mənzərələri filmdə əsas yer tutur.

Kameranın gəzdiyi bütün bu məkanların bilinən adlarla ön plana çıxarılmamağı, səslərin olmamağı filmin dərinliyini artıran əsas amillərdəndir. Sürət və ləngimə çox açıq şəkildə əks mövqelərdən verilib. Yavaş-yavaş hərəkət edən insan izdihamı görüntülərinin digər kadrlarla iç-içə verilməyi filmdəki kədərli və ağrılı tonu artırır. Film ağırlığı ilə seçilən yorucu bir ekran işidir. Onu həyəcanlı və mənalı edən bu xüsusiyyətidir. Fərdi təcrübələrə çox da yer verməyən kadrlar arxa-arxaya düzülərkən belə, birdən dumanlı bir məkanda oturub təraş olmaq istəyən bir şəxsin görüntüsü ilə sarsılmaq mümkündür. Filmin bəzi səhnələrinə qorxu və gərginlik hakimdir. Xüsusilə yerə düşən kosmik gəminin görüntüsünə kilsə orqunun çaldığı koyaanisqatsı ilahisinin müşayət etdiyi səhnə bu cür qorxulu səhnələrdən biridir.

Powaqqatsi (1988)

Trilogiyanın ikinci filmi “Powaqqatsi” musiqinin müşayəti ilə yüzlərlə işçinin çalışdığı bir mədənin ritmik axan görüntüləri ilə açılır. Bu mexanizmdən hələ geniş şəkildə istifadə olunmadığı dövrlərə aid bir kadr ardıcıllığıdır. Bəstəkar Philip Glass film musiqilərinin səsyazmasını hələ film çəkilişlərinə başlamazdan əvvəl etmişdir. Bu da musiqilərin əvvəldən filmi çəkən qrupun əlinə keçməyinə səbəb olmuş və çəkilişdə görüntülərlə musiqinin sinxronluğu filmin çəkiliş prosedurunu sadələşdirmişdir. Filmdə çox vaxt görkəmli mənzərələr qarşısında insan kiçik və mənasız fiqurlar kimi göstərilmişdir. İnsanların geyimlərindəki parlaq rənglərin verilməyi, yenə torpaq və təbiət görüntülərinin, bilinən bir şəkildə pastel tonlarla əks etdirilməyi düşündürücü və güclü kontrastdır. Bundan əlavə çəhrayı paltarlı kiçik bir qızın müharibə ilə əlaqədar divar qraffitisinin qarşısında verilən görüntüsü qorxuducu kadrlardandır. Qarşısında dayandığı şəklin fərqinə varmadan yalnız kameraya baxır. Filmdə daha bir uşaq görüntüsü var ki, həmin uşaq araba ilə torpaq yolla getməkdədir. Küləyin əmələ gətirdiyi toz burulğanı onun ətrafında fırlanaraq uşağı qorxudur. Teatral xüsusiyyətləri az olan filmdə bu kadraj filmin afişalarında istifadə olunmuşdur.

Film texnologiyanın inkişaf etməmiş ölkələrdəki təsirini və ya təsirsizliyini göstərməyə çalışır. Üçüncü dünya ölkələri ilə modernizm arasındakı dərin uçurum, Philip Glassın musiqilərinin təsiri ilə orta əsrlərin qaranlıq günlərini xatırladan bir modern zamanlar kollajı meydana gətirir. Reggionun seçdiyi sadə görüntülər bir-birinin ardınca axıb gedərkən, insanlığın təməl fəlsəfi sualı olan “varlıq və zaman” haqda cavabları tapmaq üçün baş sındırır. Trilogiyanın ilk filmindəki təbiət görüntüləri ilə insanlığa göndərdiyi mesajları “Powaqqatsi” insan görüntüləri vasitəsilə verməyə çalışır.

Naqoyqatsi (2002)

İlk iki filmin uğuru nəticəsində 3 milyon dollar büdcəyə malik olan trilogiyanın sonuncu filmi “Naqoyqatsi” xüsusi effektlərlə və orkestr musiqiləri ilə dəstəklənən yeni görüntüləri ilə qloballaşmanın yaratdığı vəhşiliyi ön plana çıxarır. Müharibənin və zorakılığın qalasına metaforaların köməyi ilə hücum edən film, modern dünya və təbiət arasındakı ziddiyyətin müəyyən bir müddət ərzində necə bir dəyişikliyə uğratdığını göstərir. Zorakılığın küçələrdə, video salonlarında və meydandakı təzahürü filmin öz-özünü də sorğuya çəkməyinə səbəbiyyət yaradır. 20-25 illik bir əməyin nəticəsi olan bu filmlər öz içində keçirdiyi təkamülü və yaşadığı ziddiyəti göstərməyi baxımından da xoş sözlərə layiq bir trilogiyadır.