"A Clockwork Orange" - Stanley Kubrick (1971)

Liberal sistemdə cinayətkar və qurban dialektikası üzərində inşa edilən bir satirik film olan "A Clockwork Orange" Stanley Kubrick filmoqrafiyasında vacib yer tutur. Kubrick bu filmi ilə cinayətin mənşəyinə enmək əvəzinə nəticələrini araşdırır, tənqidi oxlarını liberal quruluşa yönəldir. Modern dünyanın təşkilində mühüm yer tutan dinamikaya sərt və tənqidi yanaşan "A Clockwork Orange" futurustik bir proqnozdur, şübhəsiz bir şahəsərdir. Bütün şahəsərlər kimi bir başqasına deyil yalnız özünə bənzəyir.

Stanley Kubrick "A Clockwork Orange" setində (1971) 

Filmin əsas qəhrəmanı Aleksin cinayətkarlıq şəbəkəsi burjua və proletar ayrıseçkiliyinə məhəl qoymadan qarşısına çıxan hər şeyi məhv edən psixo sxemdir. Filmdə standart təhkiyə üslubundan xilas olma cəhdləri sistem əleyhinə olan özünüifadə və anarxist bir rəftardır. İnsanlar arasındakı daha çox güclənmək uğrunda gedən münaqişədə insanlıq anlayışından qopduğuna şahid oluruq. İnsanlıq anlayışının məhv olması bir müddət sonra iqtidarın gözətçiləri ilə-artıq tənha və çarəsiz bir fərd mövqeyinə düşən-Aleksi qarşı-qarşıya gətirir. Bu hesablaşma isə qaçılmazdır. Əvvəllərdə çox da islah olunmayacağına dair təcavüzkar və dağıdıcı portret cızan Aleksin sonlarda artıq islah olduğunu görürük. Bu islaholunma filmin finalına aid olunun hissəyə təsadüf edir: Aleksin başqa əlacı olmadığı üçün özünü iqtidarın şəfqətli qollarına təslim etdiyində, daha doğrusu iqtidarın gözətçiləri-sistemin sadiq kölələri Aleksi öz dünyasına qatanda.

Aleksi assimiliyasiya etmə siyasəti əvvəlcə nəcib bir pedaqoqoun təşviqatı ilə başlayır. Bu cəhddən sonra “xəstə”də müsbət nəticələr qeydə alınmadığı üçün həbsxana yöntəmlərinə keçid alınır. İşgəncə metodlarına bənzəyən təcrübələrdən sonra yavaş-yavaş beyninin ələ keçirildiyinə şahid olsaq da Aleks özünü asanlıqla təslim etmir. Ta ki qarşı qoymaq üçün gücü tükəndiyində artıq çıxış yolu qalmadığını anlayanadək. Artıq Aleks təslimdir, iqtidarın şəfqətli qollarının istisini iliklərindək hiss edə bilir. Xüsusilə təktipləşdirmənin ölçülərinə gətirdiyi baxış bucağı və bunu analiz etmə şəkli filmin universal statusa malik olduğunu göstəricisidir.

Hər dövrün əsas düşüncə sistemi qaynağını dövlətin idarəçiliyinin təşkili modelindən götürür. Yeri gələndə dövlət bürokratik güc vasitələrini işə salaraq fərdləri yumşaldır, formalaşdırır, onları nizam-intizamlı şəkildə “presləyir”. Düşüncə formasına/ideologiyasına tərs olan mikrobları sterlizə edir, ictimai asayişi poza biləcək cəhdlərin qarşısını alır. Dövlətin varlığını təhdid edən hadisələr meydana gələrsə təzyiq mexanizmini gücləndirir, hər şeyi öz çıxarları üçün assimilə edir, lazım olduğunda zorakılıq tətbiq etməkdən çəkinmir. Filmin sərt və dəqiq fomada verdiyi suallar, xatırlatdığı mövzular isə bu mərhələdə üzə çıxır. Aid olduğu sosial sinif fikir verilmədən cəmiyyəti formalaşdıran və ya cəmiyyətdən uzaq fərdlərin düşüncə qəliblərinə, malik olduqları kimliklərinə xarici və nəzarət altında olan müdaxilə nə qədər gərəklidir? Bu cür müdaxiləyə məruz qalan fərdlər nə qədər azad ola bilər? Bu və ya buna bənzər tətbiq olunan vasitələr dövlətin qanuni vəzifəsi hesab oluna bilərmi?

Qəlibləri pozan bir kino dominant Stanley Kubrick, "A Clockwork Orange" filmində məsafəli xarakterini qoruyan sosioloq ədasına bürünür. Dediyi kimi: “Film çəkmək asandır, çətin olan nəyin çəkilməyidir”. Onun bu sözləri rejissorun üslub və formadan çox mövzunun təşkilinə daha böyük diqqət ayırdığını ifşa edir. Kubrick "A Clockwork Orange" filmi ilə iqtidarın varlığını davam etdirə bilməyi üçün oynadığı oyunları fərdin azadlığı çərçivəsindən sorğu-sual edir. Nəticə olaraq film müasir cəmiyyətin ironik təsvirdir.

1971-ci ildə "Warner Brothers" studiyası tərəfindən çəkilən film 136 dəqiqəlik xronometraja malikdir. 1973-cü ildə Stanley Kubrick həyat yoldaşına qarşı ölüm təhdidləri almağa başlıyır və film İngiltərədə nümayişdən götürülür. Lakin buna baxmayaraq 80 və 90-cı illərdə insanlar Fransadan pirat disklər gətirərək filmi izləyir. 1993-cü ildə isə İngiltərədə kifayət qədər məhşur olan "Scala Film Club" filmi icazəsiz yayımladığına görə Stanley Kubrickin də təzyiqləri ilə "Warner Brothers" studiyası tərəfindən böyük miqdarda təzminat ödəməli olur. Təzminatın miqdarı o qədər yüksək olur ki, hətta "Scala Film Club" müflis olmaq dərəcəsinə çatır. Film yalnız 2000-ci ildə Stanley Kubrickin ölümündən sonra 18+ yaş həddi qoyularaq İngiltərədə nümayiş olunmağa başlayır.

Film 1961-ci ildə Anthony Burgess tərəfindən yazılan eyni adlı roman əsasında ekranlaşdırılmışdır. İstesalından 44 il keçməyinə baxmayaraq "A Clockwork Orange" bu gün də ən yaxşı filmlər sırasında yer almaqdadır.