L`eclisse filmi,
Mikelancelo Antonioninin “Özgələşmə” trilogiyasının son filmidir (bəzi
kinokritiklərə görə “İl deserto rosso” filmi trilogiyanın davamı hesab olunur).
1962-ci ildə istehsal olunan filmin baş rollarını Monika Vitti və Alan Delon
canlandırıb. Mövzusu bir yazıçı ilə münasibət yaşayan tərcüməçi qadının onunla əlaqəni
kəsməyi, birja simsarı olan Piero ilə yeni münasibət qurmağa çalışmağından bəhs
edir. Bu zaman filmdə, İtaliyada baş verən iqtisadi möcüzə, kapitalizm, özgələşmə,
rabitəsizlik, insanların bir-birinə praqmatik münasibətləri və fərdlərarası əlaqələrdə
qırılma diqqətə çatdırılır. Antonioni digər rejissorlarla müqayisədə modern
kinoya daha yaxındır. Filmlərində daha çox modern həyata aid xüsusiyyətlər göz
önünə gətirilir. Antonioninin xarakteristik xüsusiyyətlərindən biri isə filmlərinin
əslində “son” ilə başlamağıdır.
Leclisse filmində Rikardo ilə Vittorianın
arasındakı münasibətin bitməyi “son”un başlanğıcıdır. Rejissor bu səhnədə “səssizliyi”
fiziki idrak olaraq istifadə edir. Bununla yanaşı bu element növbəti səhnələrin
şəkilləndirilməsində mühüm rol oynayır. Antonioni filmərində məkanın istifadəsi
olduqca özünəxasdır. Bunu filmin əvvəlində Rikardonun kresloda oturuş tərzindən
anlamaq mümkündür. Məkanın istifadəsi daha çox fraqmental bir şəkildədir. Məkanın
bu qaydada istifadəsi Antonioni filmoqrafiyasını vacib xüsusiyyətidir ki, bu
onu həm sürrealistlərdən, həm də amerikan eksperimentalistlərindən fərqləndirir.
Bununla belə Antonioninin quruluş verdiyi film bəlli bir məna yükü daşıyır.
Sürrealistlərdən fərqlənən xüsusi cəhəti isə bu məqamda ortaya çıxır.
Filmin istehsal tarixi
1962-ci ilə təsadüf edir. Bir çox film kimi bu filmi də çəkildiyi dövrün hadisələrindən
uzaqlaşdırmaq olmaz. 1962-ci il Sovet Rusiyası ilə Amerika arasında yaşanan
Karib böhranı və nüvə gərginliyinin yüksəldiyi tarix idi. Soyuq müharibə də
davam edirdi. Nüvə müharibəsinin məşum kölgəsi də daima filmin üzərindədir. Bu
ehtimal filmin bir neçə səhnəsində rastımıza çıxan göbələkvari qüllə və
Vittoria ilə Rikardonun küçədə gəzdiyi zaman ətrafın boş olması ilə tamaşaçıya
çatdırılır. Onlar səhər radələrində ətrafda gəzişərkən qarşılarından keçən tək
uşaq bu “apokaliptik” vəziyyətin simvolik təsviridir. Eyni zamanda bu
personajların da təcrid olunduğunu göstərir.![]() |
Michelangelo Antonioni |
Ənənəvi cəmiyyətlərdə insanların şəxsi
profilini müəyyənləşdirən vasitələr var. Bunlara din, milliyyət, ailə və s.
misal çəkmək olar. Lakin modern bir cəmiyyətdə-Antonionin göstərməyə
çalışdığı-bu cür profil anlayışı zədələnir. Vittoria obrazının öz ailəsi ilə
rabitəsizliyi, xüsusu ilə anası ilə olan rabitəsizliyi olduqca diqqətə
layiqdir. Yaşadığı sevgi münasibəti də onu bu mənada təmin etmir. Bununla
yanaşı əslində yaşadığı rabitəsizlik pərişanlıq doğurur və bu da modernizmin
yaratdığı səbəblərə köklənir. Bu səbəblərə görə də Vittoria özünü daima
inamsızlıq içərisində hiss eləyir. Vittoria isə bunu yaşadığı ani xoşbəxtlik
vasitəsi ilə kompensasiya edə bilir. Bunu Vittorianın təsiredici üz ifadələrindən
rahat şəkildə anlamaq olur. Ani xoşbəxtlik nəticəsində üzü gülən Vittorianın
bir müddət sonra üz ifadəsi dəyişir, qaşqabağını tökür və birdən ciddiləşir.
Bunlarla yanaşı Antonioni filmin bir çox səhnəsində Vittorianın öz dünyasına
özgələşməyini, varolmanın təməlində dayanan tənhalığı göz önünə gətirir. Bu
rabitəsizliyin simvolik təsviri isə, Pieronun maşınını oğurlayan sərxoşun dənizdən
ölüsünü çıxaran zaman cansız bədənin maşının pəncərəsindən çölə sallanan əlidir.
Vittorianın yaşadığı tənhalıq,
rabitəsizlik olduqca hiss ediləndir. Onun filmdəki qısa çəkən xoşbəxtlik anları
heyrətləndiricidir, çünki belə hallarda fəqli bir obrazla qarşı-qarşıya gəlirik.
Qalan dəqiqələrdə isə o təcrid olunmuş və tənha haldadır. Antonioninin bizə deməyə
çalışdığı isə cəmiyyətdəki bütün strukturların çökmüş vəziyyətdə olduğudur. Bu
din ola biləcəyi kimi, ailə və insan əlaqələri də ola bilər. Buna görə də
obrazlar tərəddüd və boşluq içindədirlər. Tutunmağa yeri qalmadıqları üçün bir
növ məğlubdurlar, bu səbəbdən davamlı səndirləyirlər. Eynilə "Lavventura"
filmində Monika Vittinin öz rəfiqəsinin sevgilisi ilə yaşadığı əlaqədə və "La
Notte"-dəki Jan Marunun əri ilə arasındakı rabitəsizlikdə dəyərlər
sistemindəki boşluğu görmək mümkündür.
Modern insan ağıllı cəmiyyət
daxilində ağlın basqısını yaşamağa məcbur olan insandır. Bu ağıllılıq isə
burjua həyatında xüsusi ilə gözə çarpır. Modern toplumda ağıl anlayışının əmələ gətirdiyi təzyiq siniflərin bir-biri arasında qurduğu güc olmaqdan çıxıb bütün cəmiyyəti
əhatələyib. Tarixi olaraq insanın insana hökm etməsi mərhələsindən ağlın insana
hökm etməsi mərhələsinə keçilib. Hökm edən də, hökm olunan da ağıllı sistemin
yaratdığı qaydalara görə hərəkət edir. Ağıl insanın və cəmiyyətin üzərinə
çıxaraq, onu müəyyənləşdirmiş, hiss və duyğularını kütləşdirməyə başlamışdır.
İnsan bu cür təzyiq altında azad deyil. Maariflənmə çağından bəri, insana daha
çox azadlıq imkanı yaradacağı düşünülən ağlın əslində insanı məhdudlaşdırdığını
görürük.
Bu açıqlamalardan bir
sual doğur. Antonioni siyasi filmlər rejisorudurmu? Əlbəttə elədir. Amma o da
Jan-Luk Qodar kimi bizə cavabdan çox sual verir və bunu edərkən də hər hansı
bir tərəfin mövqeyini qorumur. Filmləri modern cəmiyyət haqqında olduqca təməl
suallar verir. Modernleşmənin insanlığa nə qazandıracağı kimi. Antonioninin qəribə
bir tərəfi var ki, filmlərində gözlənilməz hadisələr baş verir (bu gözlənilməz
hadisələr nəticəsində mövzudan uzaqlaşmalar baş verir). Xüsusilə Marta və
Vittorianın əvvəl rəqs etməyi sonra müstəmləkəçilik siyasəti haqda diskussiyası
və daha sonra çöldən gələn səslərə görə itləri axtarmağa başladıqlarında
meydana gələn hadisələr silsiləsi buna nümunədir. Bu hadisələr silsiləsinin
bir-biri ilə bağlılığı demək olar ki yoxdur. Tamaşaçıya daha çox bir-birlərindən
ayrı, fərdi səhnə təəssüratı yaradır. Film bu cür rabitəsiz səhnələr meydana gətirməkdədir
ki, bu səhnələr də təklikdə bir məna kəsb eləmir. Səhnələrarası məntiq
ardıcıllığı ilk baxışda gözə çarpmır. Pioronun bir fahişə ilə görüşü fərdi səhnə
təsiri yarada bilər, lakin bu xəfif qadının saçlarına rəng qoymağından dolayı bəyənməməyi
onun xarakteri haqda məlumat ötürür. Antonionin bu xüsusiyyəti isə daha çox
neorealist köklərə qədər gedib çıxır. Roberto Rosellinin 50-ci illərin əvvəlində
çəkmiş olduğu "Viaggio in İtalia" bu tip filmlərdəndir.
Antonioni demək olar ki
filmdə musiqidən istifadə etməyib. Onun yerinə dialoqlar, qışqırıqlar və səssizilik
Antonioni tərəfindən ən təsirli istifadə olunan elementlərdir. Bu Roma
birjasında paqan rituallarını xatırladan gurultu-səssizlik qarşıdurması ilə
Vittorianın səssizliyini göstərən səhnələrdə ən yaxşı şəkildə istifadə olunub.
Səssizlik vacib bir elementdir. Böyük faciələrə cavab verməyən modern insana
bir qınaqdırmı səssizlik?
Antonioni stilinin
vacib elementlərindən biri də “ölü zaman” anlayışıdır. "L'Eclisse"-də də “Ölü zaman” anlayışından
tez-tez istifadə olunub. Filmin sonlarına yaxın Piero ilə Vittorianin yaşlı
cütlüyün arxasında durduğu səhnə bunun klassik bir nümunəsidir. Filmin əsas
obrazları bu yaşlı cütlüyün yanından uzaqlaşdıqdan sonra müəyyən müddət kamera
onların üzərində dayanır və klassik musiqi dinlənilir. Buradakı zaman anlayışı
ssenarinin gedişatından qaynaqlanan zaman deyil. Antonioni burada sadəcə
tamaşaçını bundan sonra hekayənin hansı şəkildə irəliləyəcəyinin kənarında
düşünməyə vadar edir və bizdən gələcəyə doğru baxmağımızı istəyir. Filmdəki
obrazlarda əlaqələrin ölçüsünə dair yaranan boşluq da bu səbəbdəndir.
Film və Antonioni haqda
yazılan tənqidlərə, xüsusilə Berqman tərəfindən yazılan tənqidlərə diqqət
yetirsək, Berqman Antonionini qeyri-peşəkar və Monika Vittini də bacarıqlı lakin
etibarsız aktrisa kimi vurğulamışdı. Berqman ənənəvi film texnikasının
ustasıdır. Qaydalara daha çox riayət edir. Lakin Antonioninin bu qaydalara diqqət
etdiyini demək olmaz. Onun kino texnikası standartlara uyğun deyil. Ənənəvi kino
aspektindən baxıldığı zaman, kamera səhnəyə hakimdir və tamaşaçıya istədiyini
göstərir. Antonioninin kamerası isə hər zaman alternativi, mövzudan kənarı göz
önünə gətirir. Monika Vittiyə gəlincə… Onunla Antonioni arasındakı münasibət
olduqca fərqlidir. Jan-Luk Qodar-Anna Karina ya da Jozef von Sternberq-Marlen
Ditrix münasibətləri kimi kamera arxasında rejissorun “gözəllik simvoludur”.
Son olaraq, bu ağır
film Antonioni filmoqrafiyasının əsas filmlərindən biridir. Dəfələrlə izlənib
müzakirə olunası filmdir təbii ki, əgər filmin əks etdirdiyi zülmətə dözmək
mümkün olarsa.
0 Şərh:
Yorum Gönder