Əvvəli (Bax: I hissə)
Geniş aspektən baxdıqda rejissuraya gətirdikləri tənqidi fikirlər səbəbi ilə sosialist senzuraya məruz qalan filmlər, əslində tənqid dozasını heç vaxt sosializmin rəddinə qədər qaldırmır. Forman bu apolitik günahlandırılmaya görə “Bizim filmlərimizin həyat boyu sadəcə ideallarını gerçəkləşdirənlər tərəfindən tənqid olunmağını başa düşürəm. Lakin biz atalarımızı nədənsə ötrü müharibə edən, vuruşan görməmişik. Biz bizim üçün hazır olan dünyada doğulmuşuq” deyə cavab vermişdi. Çex Yeni Dalğa axımı Fransız Yeni Dalğası ilə dərin mövzularda absurdu birləşdirən satirik yanaşma tərzindən başqa filmi studiyadan çıxarma və gerçək, adi insanların həyatını mövzu etmə cəhdləri ilə ortaqlıq qurur. Digər yandan o dövrün Çex kinosu kino üçün müqəddəs sayıla biləcək studiya və qaynaqlara əl çatanlığı mövzusunda Fransa Yeni Dalğsaından daha irəli idi və bu səbəbdən də Godard Çex Yeni Dalğası üçün zarafatca burjua kinosu demişdi. Əlavə olaraq Çex Yeni Dalğası bəhs edildiyi kimi ölkə ədəbiyyatını ekranlaşdırmağı ilə də önə çıxır, belə ki Kundera bu dövrü çexoslovak ədəbiyyatının kino vasitəsi ilə inkişaf etdiyi dövr olaraq qiymətləndirmişdir. Axımın ən vacib filmləri Frans Kafka, Milan Kundera, Bohumil Hrabal, Yaroslav Haşek kimi çex yazıçılarla birbaşa və dolayısı ilə bağlıdır. Kafkadan və dadaizmdən təsirlənən Hrabal mətnlərindəki kimi günlük həyatın ritmi faciəylə/absurdun, yaxşılıqla/mərhəmətsizliyin, siyasiylə/fərdinin bu qədər iç-içə olduğu filmlərin ölkənin dağılmağa meyilli illərində meydana gəlməyi əlbəttə təsadüfi deyil. Axımın cinema-verite ilə əlaqəsi isə iki yönlüdür: Birincisi demək olar hər filmdə qaşımıza çıxan personajın kameraya baxma stili və bu da kameranın varlığını bəlli edir ki, sıravi sosial qruplardan olan insanların həyatına yaxınlığı və etnoqrafik sənədliliyi ehtiva edir. Bundan əlavə studiya filmlərində belə təbii işıq, təbii məkan istifadəsi, qeyri-peşəkar oyunçular, filmlərin sənədli və qurğunun sərhədlərindən kənar təcrübi cəhdlər kimi də qiymətləndirilir. Digər tərəfdən də filmlərin çoxunda musiqi ekranda yaradılır, dialoqların təşkilində qüvvüətləndirici ünsür kimi personajların varlığını dərinləşdirəcək şəkildə uzun və günlük söhbətlərdən istifadə olunur. Komediya filmlərində isə Chaplin və Keaton atmosferi özünü göstərir. Çex rejissorlar günlük həyatdan seçdikləri personajların subyektiv təcrübələrindən yola çıxaraq bürokratik qısqaclara, ənənəvi təzyiqlərə, avtoritarlığa, siyasi və cinsi darfikirliliyə, çex kənd və qəsəbə həyatına, sosial komformizmə vurulan eyhamlarla ön plana çııxır.Jiri Menzelin 1966-cı ildə entə aldığı “Closely Observed Trains” filmində ilk seks təcrübəsini yaşamağa çalışan gəncin tragik hekayəsini absurd komediya ünsürləri ilə yaradarkən, cinsəlliklə vətənpərvərliyin üstünlüyü ilə sırayla oynayırdı. Jan Nemec kafkaesk satirik tərzi ilə subyektivlikdən çıxaraq “Diamond of the Nights” (1964) filmində nasistlərdən qaçan iki gənc vasitəsi ilə iqtidarı, “The Party and the Guests” (1966) filmində isə göl kənarındakı bir yığıncaq vasitəsi ilə iqtidarın yaratdığı “xoşbəxtliyə” boyun əyməyənlərin başına gələnləri mövzu edirdi. Milos Forman “Black Peter” (1963) ilə nəsillər arası baxış tərzindəki fərqliliyi, “Loves of a Blonde” (1965) film ilə gənc bir qadının münasibətlərindən Çexoslovakiyanın cəmiyyət kodlarını, “Firemen`s Ball” (1968) filmi ilə bürokratik və təzyiqkar axmaqlıqları Keaton və Chaplin filmlərindəki gülüş simvollarıyla və daha bədbin şəkildə ekrana köçürmüşdü. Vera Chytilova “A Bag of Fleas” (1962) və “Daisies” (1966) filmlərində qadınların cəmiyyətdə varlığının səbəblərini kino texnikası vasitəsi ilə sorğuya çəkmişdi. Sənədliliklə ilə filmlərə başlayan Chytilova surreal simvollarla davam etdi və axımın kişi baxışına feminist alternativ olaraq göstərildi. Godard Chytilovanın filmlərini bəyənmədiyini, “çizgi filmi kimi və apolitik” olduğunu demişdi. İvan Passer “İntimate Lighting” (1966) filmi ilə kənddə yaşayan yerli musiqiçilərin “adi” həyatına, insani kövrəkliklə dolu, gülünc bir baxış bucağı gətirmişdi. Oldrich Lipsky qeyri-adı bir western parodiyası olan “Lemonade Joe” (1964) ilə klassik pis-yaxşı anlayışı ilə bir antipersonaj vasitəsilə lağ edərkən, rejissuranın bütün imkanlarından istifadə etmişdi. Juraj Herz “Morgiana” (1972) filmində fantastik elementlər və kino texnikası ilə apardığı təcrübələr ailə/cəmiyyət anlayışını və qrotesk adlandırıla biləcək atmosferi ilə “Cremator” (1968) filmi ilə nasist soyqırımını bir “bala Hitler” alleqoriyası ilə kafkaesk absurdluqla göz önünə gətirmişdi.
Bu gün İran kinosu İslam avtoritar təzyiqindən dolayı məcburən “simvollar kinosu”
olaraq varolma mübarizəsi aparırsa, 60-cı illərdə də çex kinosu sovet avtoritar
rejiminin təzyiqinə məruz qalır və bu səbəbdən də “alleqorik kino” kimi
adlandırılır. İşğaldan sonra sona çatan qızıl dövrdən sonra İvan Passer “Gözəl
xatırlıyıram. Maraqlı filmlər çəkirdik və hamımızın kino anlayışı fərqli idi.
Eyni yerlərdən gəlmişdik, bir-birimizin işləri haqda məlumatlı idik, ssenarilərimizi
bir-birimizə verirdik, bir-birimizə kömək edir və yarışardıq. Mükəmməl illər
idi.” demişdi. Kiçik bir Avropa paytaxtında böyük və daha da böyüdükcə daha da
çirkinləşən iqtidarların təzyiqi altında formalaşan və beynəlxalq arenada özünə
yer tapan Çex Yeni Dalğa axımı, çox sərt bir zaman kəsiyində filmlər çəkən
çexoslovak rejisorların insani həssaslığı bu günun tamaşaçısı üçün alternativ və
çox qatlı bir təcrübə yaşadacaq potensialdadır.
0 Şərh:
Yorum Gönder